Sau khi thu âm album phòng thu thứ ba, As I Am, Keys bắt đầu "tìm cách để được hoàn toàn là chính mình và tìm hiểu ý nghĩa của nó; tái hiện những gì tôi muốn làm và để không tự tôn vinh bản thân".[1] Cô mô tả The Element of Freedom là một sự thay đổi, nhưng lưu ý rằng vẫn có sự "hòa trộn". Cô giải thích chủ đề của album rằng "một mặt nó mạnh mẽ, còn một mặt nó thể hiện sự dễ bị tổn thương". Album có "cảm nhận mạnh mẽ và sắc sảo", nhưng cũng "sâu sắc, dễ tổn thương và tinh tế".[2] Trong chương trình 106 & Park của BET, cô miêu tả về album: "Cách mà những bài hát thể hiện [trong album] sẽ đưa bạn vào một đỉnh cao đầy tự nhiên. Tôi chỉ muốn bạn cảm nhận được sự tự do, tôi muốn bạn cảm nhận ra-ngoài-chiếc-hộp, được truyền cảm hứng, bạn chắc chắn sẽ hòa vào một chuyến đi. Tôi biết bạn sẽ bị shock, bạn sẽ được nghe những điều mà bạn chưa từng nghĩ rằng tôi sẽ thể hiện. Nó là một chuyến đi."[3] Keys tiết lộ với tạp chí The Times rằng trong giai đoạn thu âm album, cô thưởng nghe nhạc của các nghệ sĩ như Genesis, Tears for Fears, Fleetwood Mac và The Police.[4]

Phỏng vấn với tạp chí Billboard, Keys cho biết cô đã "loại bỏ tất cả những rào cản và giới hạn, để bạn có thể cảm nhận sự tự do và thể hiện nó bằng mọi cách mà bạn có thể thực hiện".[5] The Element of Freedom được lên lịch phát hành vào ngày 1 tháng 12 năm 2009, để phù hợp với ngày thế giới phòng chống bênh AIDS, nhưng sau đó được lùi xuống ngày 15 tháng 12 để thực hiện các phần thu âm bổ sung.[5][6] Theo vị phó chủ tịch phụ trách tiếp thị thành thị của hãng J Records, Keys "có nhiều thứ hơn trong phòng thu và cô muốn chúng được hoàn thiện [...] Nên chúng tôi cho cô ấy thêm thời gian cô ấy cần." Keys chỉ ra rằng cô cảm thấy album bị ép thực hiện mà không rõ lý dó.[1] Trong một cuộc phỏng vấn với tờ bào của Scotland, The Scotsman, cô nói rằng: "dường như không công bằng khi phải thực hiện thật nhanh các bài hát vẫn đang tiến triển tốt, và không cho phép chúng trở thành những bài hát tốt nhất mà chúng có thể. Sự khác biệt chỉ là 2 tuần thôi, nhưng nó làm một bản thu âm tốt hơn".[7]